Popowice to część Wrocławia, w dzielnicy Fabryczna, która do miasta została włączona
w 1897 r. Ta dawna wieś początkowo leżała wzdłuż dzisiejszej ul. Popowickiej, a następnie między wcześniej wymienioną ulicą a równoległym pasmem ul. Legnickiej, Bystrzyckiej. W okresie II Wojny Światowej znaczna większość jej zabudowań uległa zniszczeniu.

Udokumentowane początki tego osiedla sięgają XIII w. i etymologicznie nazwa Popowice jest skoligacona ze słowem „pop”, które oznaczało księdza lub popiół. Nazwa godności „pop” została przyjęta z greckiego za pośrednictwem języka staro-wysoko-niemieckiego i do XVI w. oznaczała duchownego katolickiego, zaś dziś odnosi się do obrządku wschodniego ¹ . Osada ta od początku istnienia związana była z Opactwem Świętego Wincentego na Ołbinie i bogatymi wrocławskimi mieszczanami ². Przynależność do kościoła potwierdza średniowieczny przekaz źródłowy: „HENRICUS DUX SILESIAE UNA CUM FRATRE,… VILLAM POPOWICI JUXTA VRATISLAVIAM, AB ABBATE VINCENTINO VRATISLAVIAE PERMUTATIONE ACCEPTUM, RESIGNAT CUNRADO BAUARO VIVI VRAT. 1263 (Frob II nr 205) ³. Z dokumentu wynika, że Henryk III Biały wraz z bratem Władysławem sprzedał ów majątek Popowice, uzyskany od opactwa Św. Wincentego, wrocławskiego mieszczaninowi Konradowi Bawaryczkowi.

Nazwa Popowice była później notowana także w formach: Popowici (1263), Popopwicz (1331), Popilwicz (1353), Popilwicz u. Popopwicz (1360), Popilwitz (1373), Popellwitz (1402), Popilwicz (1425), Pöpellwitz (1548), Pöppelwitz (1652), Pöpelwitz (1743), Pöpelwitz (1845), Popowice niem. Poepelwitz (1887), Pöpelwitz – Popowice ⁴.

Na początku XVIII w. na terenie Popowic szwagier królewicza Jakuba Sobieskiego, biskup Franciszek Ludwik Neuburg⁵ zbudował swoją rezydencję – pałacyk, który w czasie wojny siedmioletniej został zrujnowany i stał się siedzibą „wrocławskiego Janosika” Manduby, który według podań był „rzeźnikiem” rozprawiającym się z bogatymi mieszczanami i obdarowywaniem biednych. Ta ludowa „bajka” kończy się wraz z zamordowaniem Manduby przez współtowarzyszy⁶ .

Teren dzisiejszych Popowic to obraz przemian ostatnich ok. 200 lat, gdzie znajdziemy różnorodne formy i programy architektoniczne będące systematyczną ekspansją terytorialną miasta. Już w końcówce XVIII w. tereny dzisiejszych Popowice (nadbrzeże Odry) zostały wskazane jako obszary spacerowe o specjalnych walorach przyrodniczych, co dokumentuje Friedricha Gottloba Endlera⁷.

Popowice. Akwaforta F.G.Endlera, ok. 1800 r.
Źródło: Encyklopedia Wrocławia, Wrocław 2000, s. 664

W 1795 r. wieś liczyła 20 wolnych zagrodników i tyle samo omłockowych. W osadzie mieszkali: chałupnik, gorzelnik, rzeźnik, 2 tkaczy, kowal, łącznie było 45 dymów i 252 mieszkańców⁸. Warto wspomnieć, ze od 1840 r. na tereny „niedzielnych wojaży” kursował pierwszy konny omnibus, zaś od 1856 r. można było dotrzeć na rekreacyjne wówczas Popowice połączeniem kolejowym w kierunku Poznania.

Popowice, karczma koło wsi, Miedzioryt JC.Richtera (1759-1832)
Źródło: Z.Antkowiak: Stare i nowe osiedla Wrocławia, Wrocław 1973, s. 169

Terenem szczególnie cenionym przez mieszczan i wycieczkowiczów był Park Dębowy – Eichenpark – stał się miejscem rekreacji i zabaw dla mieszkańców początkowo w karczmie, później w Kafeehausie, której właścicielem w latach dwudziestych XIX wieku był Stegmann, a następnie Galler – „To wspaniałe miejsce dla orkiestry, które pod względem typu architektury i oprawy scenicznej jest porównywalne z orkiestrami paryskich jardin mabille.”- rozpisywali się ówcześni Wrocławianie.⁹
W 1897 roku Park Dębowy został zakupiony przez miasto, a w 1905 roku teren rozszerzono o polanę zabawową Jahnwise¹⁰ (obecnie jest to Polana Popowicka). Kolejna rozbudowa miała miejsce w latach 1898-1899 oraz 1905-1908 wzbogacając omawiany teren o restaurację wg projektu Friedricha Friesego, przebieralnię i magazyn sprzętu sportowego Karla Klimma¹¹.

Przebieralnię i magazyn sprzętu sportowego wg projektu Karla Klimma
Źródło: I.Bińkowska: Natura i miasto. s. 161.

Restauracja w Parku Dębowym lata 30-ste XX w.
Źródło: https://wroclaw.wyborcza.pl/wroclaw/56,35771,19603392,laka-jana-dla-aktywnych,,7.html (26.12.2021)

Park Dębowy i Łąka Friedricha Ludwiga Jahna z 1913r.
Źródło: I.Bińkowska: Natura i miasto., s. 162,

Teren ten po włączeniu do miasta pod koniec XIX wieku zyskał na znaczeniu nie tylko walorami przyrodniczymi, ale również ulokowaniem kilku ważnych inwestycji przemysłowych, z czego do końca XX w. przetrwała tzw. Rzeźnia na Legnickiej. W latach 1893‒1896 tuż za nasypem kolejowym, wiaduktem trasy poznańskiej, a ulicą Małopanewską – Malopanestrasse ulokowana została „nowa” rzeźnia miejska, która początkowo znajdowała się na obrzeżach miasta. Projekt architektoniczny Georga Osthoffa przetrwał aż do 1999 r. Na terenie rzeźni powstały m.in. takie zabudowania jak: budynki administracyjne dla zarządców i obsługi wielkiego terenu, handlowe dla przybywających kupców i mieszkalne. Wszystko otoczone zostało secesyjnym ogrodem. Na obszarze tym w raz z rozwojem ulokowano stajnie z wozownią, rzeźnie, targ, w którego skład wchodziło 5 hal targowych przeznaczonych dla 2 tys. cieląt i owiec, 3 tys. sztuk trzody chlewnej, 3 tys. sztuk bydła, ubojnia, laboratoria oraz biura naczelnego lekarza, a całość otoczona była z trzech stron bocznicami kolejowymi. Do lat 30-stych XX wieku była to jedna z największych rzeźni w Europie.

Widok na front i wjazd do rzeźni miejskiej na ul. Legnickiej.
Źródło: http://nowinkiolesnickie.pl/centrum-handlowe-magnolia-w-miejscu-dawnej-rzezni-we-wroclawiu/ (29.12.2021)

Faktem, który dobrze obrazuje znaczenie Popowic jako obszaru przedmiejskiego jest usytuowanie przy obecnie ul. Wejherowskiej w 1853 prywatnego zakładu leczenia chorób psychicznych pod kierownictwem doktora Neumanna, profesora Uniwersytetu Wrocławskiego¹². W 1867 Tygodnik Ilustrowany opisywał zwiększoną ilość przypadków urazów psychicznych spowodowanych niedawno zakończoną wojną austriacko-pruską wychwalając przy tym jakość opieki medycznej w tymże zakładzie¹³.

Widok od strony ul. Wejherowskiej – aktualnie ul. Ks. Marcina Lutra na główny budynek Śląski Instytut Edukacji Niewidomych (Schlesiche Blinden-Unterrichts-Anstalt), wcześniej zakład leczenia chorób psychicznych.

Źródło: https://polska-org.pl/703970,foto.html?idEntity=510689 (31.12.2021)

W latach 1906-1910 w obrębie zakładu zbudowano Śląski Instytut Edukacji Niewidomych (Schlesiche Blinden-Unterrichts-Anstalt)¹⁴, który obecnie działa jako Ewangelickie Centrum Diakonii i Edukacji im. ks. Marcina Lutra (dawniej Centrum Kształcenia i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych)¹⁵. Teren przedwojennego Zakładu Wychowawczego dla Ociemniałych
to w dużej mierze secesyjne budynki projektu niemieckich architektów Eduarda Becka i Eduarda Blümnera¹⁶.
Do dziś z 1912 roku przetrwały: gmach główny, kotłownia, warsztaty, budynek administracyjny, szkoła i przedszkole utrzymane w stylistyce neobarokowej oraz frontowe ogrodzenie w stylu secesyjnym.
Na uwagę zasługuje też portal głównego wejścia, gdzie wśród bogactwa roślinnego rzeźbienia umieszczono portret niewidomego Homera z wykutymi słowami: 'Coecus Sed Lucidus’ (ślepy, a jednak pełen światła)¹⁷. W ogrodzie zakładu nie przetrwał do dzisiaj grób z pomnikiem założyciela zakładu Johanna Georga Kniego. Sam fundator, również ociemniały już od 1816 r., starał się zwrócić uwagę na „osieroconych przez społeczeństwo” niewidomych. Dzięki zaangażowaniu i determinacji założyciela, powstała szkoła z warsztatami, na których uczono podopiecznych wyrobu szczotek, koszy i powrozów. Było to posunięcie spektakularne jak na ówczesne czasy, co umożliwiało ociemniałym uzyskanie samodzielności, także tej zawodowej¹⁸.

Źródło: https://polska-org.pl/510689,Wroclaw,Ewangelickie_Centrum_Diakonii_i_Edukacji_im_ks_Marcina_Lutra.html (30.12.2021)

Popowice (niem. Pöpelwitz) stanowiły do 1945 r. ważny punkt nie tylko obronny na miejskiej mapie Wrocławia. Wiązało się to z dynamicznym rozwojem tego terenu od końca XIX w. oraz z faktem, że granice terytorialne zostały wyznaczone z jednej strony główną linią kolejową na Poznań oraz z drugiej funkcjonującym Portem lotniczym Gądów Mały (niem. Flughafen Klein-Gandau).

---

1. J.Domański: Nazwy miejscowe dzisiejszego Wrocławia i dawnego okręgu wrocławskiego, Warszawa 1967, s. 32 ↩︎
2. http://www.breslau-wroclaw.de/de/breslau/geographic/ortsnamen/?page=poepelwitz (15.01.2015) ↩︎
3. Domański: Nazwy miejscowe dzisiejszego Wrocławia…, s. 32 ↩︎
4. Domański: Nazwy miejscowe dzisiejszego Wrocławia…, s. 32 oraz Encyklopedia Wrocławia, Wrocław 2000, s. 664 ↩︎
5. http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bpzn.html (26.12.2021), https://silesia.edu.pl/index.php/Franz_Ludwig_von_Pfalz-Neuburg (26.12.2021) ↩︎
6. https://www.wroclaw.pl/popowicki-palimpsest-cz-i (28.12.2021) ↩︎
7. I.Bińkowska: Natura i miasto. Publiczna zieleń miejska we Wrocławiu, od schyłku VIII do początku XX wieku, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 83. ↩︎
8. Z.Antkowiak: Stare i nowe osiedla Wrocławia, Wrocław 1973, s. 169 ↩︎
9. I.Bińkowska: Natura i miasto, s. 159. ↩︎
10. Szerzej nt. Friedricha Ludwiga Jahna: https://www.biografie-niemieckie.pl/friedrich-ludwig-jahn (28.12.2021) ↩︎
11. Leksykon zieleni Wrocławia, pod red. I.Bińkowskiej i E.Szopińskiej, Wrocław 2013, s. 511 ↩︎
12. https://pl.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Neumann (02.12.2021) ↩︎
13. Andrzej Zieliński: Wrocławskie aktualności sprzed lat, Wrocław 1979, s. 274 ↩︎
14. T.Kruszewski: Prowincjonalna opieka nad chorymi psychicznie na Śląsku w XIX i pierwszej połowie XX wieku, Wrocław 2016, s. 170-171 ↩︎
15. http://old.luteranie.pl/www/info/0112/kd-rajczyba.htm (30.12.2021) ↩︎
16. https://web.archive.org/web/20071010085438/http://www.cekiron.pl/historia.htm (29.12.2021) ↩︎
17. https://wroclaw.wyborcza.pl/wroclaw/56,35771,19603392,zaklad-z-portretem-homera,,2.html (30.12.2021) ↩︎
18. Tamże ↩︎